Czym są prawa autorskie? Co nie jest nimi objęte?

Z pojęciem „prawa autorskie” spotykamy się często – szczególnie w odniesieniu do literatury, filmów czy muzyki. Co to są prawa autorskie? Co nie może zostać nimi objęte? Jaka ochrona prawna przysługuje twórcy dzieła?

Co to są prawa autorskie?

Z formalnego punktu widzenia prawa autorskie to dyscyplina prawa cywilnego, która stanowi ważne zagadnienie na gruncie prawa własności intelektualnej.

Przez prawa autorskie rozumie się ogół uprawnień przysługujących twórcy dawnego dzieła (utworu). Co do zasady, mają one za zadanie chronić go przed kradzieżą wytworzonej własności.

Aby zostać objętym ochroną w ramach praw autorskich, nie trzeba składać żadnego wniosku, w przeciwieństwie do np. rejestracji znaku towarowego. Prawa te przysługują automatycznie, każdemu twórcy utworu, niezależnie od medium, oraz tego, czy jest on profesjonalistą, czy amatorem.

Warto przy tym mieć na uwadze, że nie każdy wytwór ludzkiej kreatywności oraz wyobraźni staje się prawem autorskim. Wręcz przeciwnie – takim prawem nie zostaną uznane na przykład:

• idee,
• pomysły,
• akty prawne.

Ochrona z tytułu praw autorskich nie będzie zatem przysługiwać np. wielkim filozofom czy myślicielom w odniesieniu do wyrażanych przez nich myśli (co innego, jeśli chodzi o książki, zbiory aforyzmów itp. – w stosunku do tych wytworów prawa autorskie jak najbardziej przysługują).

Co chronią prawa autorskie?

Zakres ochrony zapewnianej przez prawa autorskie jest naprawdę szeroki. Przysługują one twórcy właściwie dowolnego dzieła, w tym np. utworu muzycznego, obrazu, materiału wideo, tekstu czy rzeźby.

Jeśli chodzi o to, co chronią prawa autorskie, warto pamiętać o jeszcze jednej kwestii. Prawa autorskie przysługują natychmiast od momentu rozpoczęcia jakichkolwiek prac nad danym utworem. Zupełnie inaczej wygląda to np. w sytuacji, gdy mowa jest o znaku towarowym, który trzeba zarejestrować, a sama procedura trwa od kilku do nawet kilkunastu miesięcy.

Ile trwa ochrona praw autorskich?

Ochrona praw autorskich zaczyna przysługiwać w momencie rozpoczęcia prac nad danym utworem. Wygasa natomiast po upływie 70 lat od śmierci twórcy lub wszystkich twórców, jeśli dzieło zostało stworzone przez kilka osób. 

Takie zasady stosuje się np. w przypadku utworów słowno-muzycznych, kiedy to okres 70 lat jest liczony od momentu śmierci autora tekstu lub kompozytora muzyki (w zależności od tego, który z nich umarł później).

W sytuacji, gdy twórca nie jest znany, ten 70-letni okres jest liczony od momentu pierwszego rozpowszechnienia utworu. Długości trwania tej ochrony nie da się wydłużyć lub skrócić.

Z tego powodu, np. klasyczne utwory literackie są zazwyczaj powszechnie dostępne. 

Rodzaje praw autorskich

Można powiedzieć, że tyle jest klasyfikacji praw autorskich, ilu teoretyków zajmujących się tym zagadnieniem. Warto poznać jeden z najważniejszych podziałów, w którego ramach wyróżnia się autorskie prawa majątkowe oraz osobiste prawa autorskie. Czym się one między sobą różnią?

Autorskie prawa majątkowe

W pewnym uproszczeniu majątkowe prawo autorskie oznacza, że twórca dzieła może osiągać dochody z tytułu sprzedaży lub udostępnienia swojego utworu.

Tak rozumiane majątkowe prawo autorskie jest ograniczone w czasie. Można je również przenieść – całkowicie lub częściowo – na inny podmiot. Rozumie się przez to np. sprzedaż stworzonego tekstu innemu podmiotowi; jego faktyczny twórca otrzyma za to wynagrodzenie, ale sam nie będzie miał możliwości zarabiania na utworze w przyszłości.

Osobiste prawa autorskie

Zupełnie inaczej wygląda sytuacja, jeśli chodzi o osobiste prawa autorskie, które są bezpośrednio związane z osobą twórcy. Oznaczają one, że twórca może sygnować dane dzieło swoim nazwiskiem, co niekoniecznie wiąże się z otrzymywaniem wynagrodzenia. Warto przy tym wspomnieć, że osobiste prawa autorskie są niezbywalne i nieograniczone w czasie. Oznacza to, że nigdy nie można się ich zrzec lub przenieść je na inną osobę. 

Jaka jest kara za naruszenie praw autorskich?

Wśród przestępstw prowadzących do naruszenia praw autorskiego wyróżnia się:

• pla­giat, na­ru­sze­nia praw;
• bez­praw­ne roz­po­wszech­nia­nie;
• utrwa­la­nie lub zwie­lo­krot­nia­nie bez zgody twórcy;
• obrót ko­pia­mi wytworzonymi lub pozyskanymi w nielegalny sposób.

Co ciekawe, przepisy prawne nie różnicują naruszeń prawa autorskie np. pod kątem kryterium ilościowego. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy bezprawnie rozpowszechniono jedną kopię, czy też dziesiątki egzemplarzy. Za takie przestępstwo można zostać ukaranym nawet karą pozbawienia wolności (do 3 lat).

Kiedy prawa autorskie nie są naruszane?

Rzecz jasna, przepisy prawne dopuszczają korzystanie z cudzego działa. Takie rozwiązanie jako tzw. dozwolony użytek i zostało opisane w art. 23-35 ustawy z dn. 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

O tym, w jaki sposób można korzystać z cudzych dzieł, jasno mówi art. 34 ustawy:

Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Czy można się zrzec praw autorskich?

Niemożliwe jest zrzeczenie się opisywanych przez nas praw osobistych, ale przeniesienie praw autorskich majątkowych – jak najbardziej. Co więcej, takie rozwiązanie jest chętnie praktykowane, ponieważ pozwala ono na osiąganie dochodów z tytułu wytworzonych przez siebie dzieł. Praktyka pokazuje, że na przeniesienie praw autorskich majątkowych decydują się na przykład:

• copywriterzy,
• programiści,
• twórcy tekstów do utworów muzycznych.

Prawa autorskie mają na celu ochronę twórców różnego rodzaju dzieł przed zawłaszczeniem ich sobie przez osoby trzecie. Trzeba koniecznie o nich pamiętać, kiedy zamierzasz udostępniać lub wykorzystać cudzy utwór.

Przeczytaj więcej w kategorii prawo gospodarcze.