Począwszy od dnia 22 maja 2023 roku, w obowiązującym już od wielu lat polskim prawie spadkowym zaszły poważne zmiany. Przede wszystkim, wprowadzono wiele nowych rozwiązań dotyczących zachowku. Zmiany te mają na celu ułatwienie wypłaty zachowku oraz uelastycznienie rozwiązań w tej kwestii. Sprawdź, komu przysługuje zachowek i jakie zmiany go dotyczą.
Spis treści
Czym jest zachowek? Prawo spadkowe
Pod pojęciem „zachowek” rozumie się instytucję z zakresu prawa spadkowego, której cel jest oczywisty: ochrona interesów majątkowych osób będących najbliższymi członków rodziny zmarłego spadkodawcy. Jest to swego rodzaju minimum spadkowe, które należy się członkom najbliższej rodziny. Nie może ono być pominięte w:
- testamencie,
- darowiznach dokonywanych jeszcze za życia spadkodawcy.
| Warto wiedzieć — Zachowek a art. 991 ustawy z dn. 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny:
§ 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni — dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach — połowa wartości tego udziału (zachowek). § 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. |
Tak rozumiany zachowek to ważny element prawa spadkowego. W pewnym sensie ma on na celu zapewnienie równowagi pomiędzy:
- dziedzicami testamentowymi,
- osobami, które są w świetle prawa uprawnione do otrzymania spadku na drodze dziedziczenia ustawowego.
To właśnie dzięki zachowkowi da się uniknąć dość niesprawiedliwej sytuacji, w której najbliższy spadkodawca zostałby całkowicie pominięty podczas dziedziczenia na korzyść innych wskazanych w testamencie osób (tymczasem, jak wiadomo, w testamencie można wskazać również osoby spoza rodziny). A zatem zachowek stanowi zabezpieczenie ich praw oraz interesów niejako pomimo dziedziczenia testamentowego.
Ile wynosi zachowek?
Według ogólnych zasad wysokość zachowku to połowa wartości spadku, która przysługiwałaby danej osobie, gdyby dziedziczyła ona ustawowo. Jeszcze inaczej wygląda to w przypadku małoletności/niezdolności do pracy, ponieważ w takim wariancie przysługuje zachowek w wysokości nie połowy, lecz dwóch trzecich.
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek to taka część majątku spadkodawcy, która podlega dziedziczeniu w ramach dziedziczenia ustawowego, jeśli członkowie najbliższej rodziny zostali pominięci w testamencie. Do osób, którym takie świadczenie przysługuje, zaliczają się:
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
- małżonek,
- rodzice (w sytuacji, w której spadkodawca nie miał żony i dzieci).
Zachowek może zostać im przyznany bez względu na to, czy zostali oni wskazani w testamencie.
| Warto wiedzieć — Komu zachowek nie przysługuje?
Pomimo wprowadzonych w maju 2023 roku zmian zachowek wciąż nie przysługuje osobom wydziedziczonym. Takie wydziedziczenie jest wiążące i musi zostać przewidziane m.in. w testamencie. Tak czy inaczej, nawet w przypadku wydziedziczenia prawo do zachowku przechodzi dalej. A zatem, prawa do tego może domagać się dziecko osoby wykreślonej z majątku. |
Zmiany w zachowku
Rok 2023 jest bardzo ważnym z punktu widzenia zachowku. Być może nie są to zmiany rewolucyjne, aczkolwiek dzięki nim kwestie związane z zachowkiem uległy doniosłym zmianom.
Przede wszystkim wygląda na to, że po raz pierwszy w historii prawa spadkowego dopuszczono możliwość:
- rozłożenia go na raty — możliwe jest rozłożenie na raty zobowiązania wynikającego z obowiązku wypłaty świadczeń z tytułu zachowku. Trzeba jednak mieć na uwadze maksymalny, pięcioletni limit na uregulowanie tych świadczeń;
- obniżenia zachowku — w sytuacji, gdy istnieją zewnętrzne, obiektywne okoliczności, które wymagają takiego obniżenia. Należy przy tym pamiętać o pewnej istotnej kwestii: jeśli okoliczności, które uprawniały do obniżenia zachowku, przestały obowiązywać, osoba, która jest uprawniona do zachowku, może domagać się wypłaty zaległej kwoty. W takim wariancie również należy liczyć się z pięcioletnim okresem na żądanie zwrotu;
- zrzeczenia się zachowku bez ryzyka podważenia takiej decyzji przez sąd. Jest to bardzo ważne rozwiązanie, które niekoniecznie godzi w sprawiedliwość, a wręcz przeciwnie — może mieć ono na celu dostosowanie przepisów do rzeczywistości. A zatem, dzięki wprowadzonym w tym zakresie zmianom w zakresie zachowku, możliwe staje się zachowanie integralności udziałów. Dzieje się tak np. w sytuacji, gdy zmarłym spadkodawcą jest przedsiębiorca, któremu w prowadzeniu działalności pomagało jedno z dwojga dzieci. Dość niesprawiedliwe byłoby podzielenie się spadkiem z drugim z potomków poprzez przekazanie mu znaczącej części firmowego majątku.
Zrzeczenie się zachowku
| Warto wiedzieć — Zrzeczenie się zachowku a Kodeks cywilny (art. 1048)
§ 1. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. § 2. Zrzeczenie się dziedziczenia może być ograniczone do zrzeczenia się tylko prawa do zachowku w całości lub w części. § 3. Zrzeczenie się dziedziczenia na korzyść innej osoby uważa się w razie wątpliwości za zrzeczenie się pod warunkiem, że ta osoba będzie dziedziczyć. |
To jeszcze nie wszystko, ponieważ nowelizacja umożliwia również polubowne rozstrzyganie kwestii związanych z zachowkiem pomiędzy stronami. Co ważne, jest to możliwe bez konieczności angażowania sądu cywilnego. Możliwe jest więc zastosowanie takich sytuacji jak na przykład porozumienie, zgodnie z którym osoba uprawniona do otrzymania zachowku otrzyma wypłatę niższego świadczenia z tego tytułu, ale środki te zostaną przekazane natychmiast, bez zbędnej zwłoki.
Pozostałe zmiany
Nowe regulacje to nie tylko kwestie dotyczące zachowku, ale także takie rozwiązania jak:
- z trzeciej grupy podatkowej. Np. jeśli dziadek spadkodawcy nie dożyje procesu dziedziczenia, przypadająca mu część zostanie przekazana po równo dzieciom zmarłego uprawnionego do dziedziczenia;
- z dziedziczenia ustawowego wyłączono ciotecznych/stryjecznych wnuków;
- dziedziczenie ustawowe nie obejmie osób, które w sposób uporczywy unikały obowiązku alimentacyjnego/pieczy,
Jak zatem widać, zmian jest dość dużo.
